چشمه‌ی نور ایران، بزرگترین طرح علمی تاریخ کشور
با وجود بحث های داغ هسته ای، اگر با پیشرفت های کشور در زمینه علم فیزیک و ذرات بنیادی در سال های پس از انقلاب آشنایی ندارید و تا کنون چیزی در مورد بزرگ ترین طرح علمی تاریخ کشور به گوش شما نرسیده است با ما همراه باشید.
هرچند با ظهور انقلاب اسلامی در وطن عزیزمان و لزوم دفاع از میهن اسلامی در طول 8 سال دفاع مقدس برای مدتی کوتاه وقفه ای در روند علمی کشور رخ داد لیکن علیرغم تحریم‌های بین‌المللی که در۳۰ سال گذشته تقریباً در همه زمینه‌های تحقیقاتی بر کشور حاکم بوده‌است وجود پیشرفت های متعدد در زمینه های گوناگون علمی کاملا بارز است. رشد علم و سیستم آموزشی در ایران حتی با شیوع ویروس کرونا به لطف وجود بسترهای متعدد آموزشی نه تنها کند نشده بلکه با سرعت رو به جلوست. بر اساس گزارش‌ها، ایران از جمله کشورهایی است که سریعترین رشد علمی را در جهان داراست و پیشرفت‌های متعددی در فناوری هوافضا، صنعت هسته‌ای، پزشکی و یاخته‌های بنیادی داشته‌است. در این بین شاید برنامه های کشور در زمینه فیزیک ذرات در حاشیه قرار گرفته شده است و به گوش کمتر کسی نام پروژه چشمه نور ایران خورده است.
جایگاه فیزیک ذرات در دستاوردهای علمی دنیا
جالب است بدانید که سه مورد از 5 پنج کشف مهم علمی که پژوهشگران در سراسر دنیا طی ۱۰ سال گذشته انجام داده‌اند، در زمینه علم فیزیک و یکی از آنها ویژه فیزیک ذرات بنیادی است. در ایران نیز علیرغم تحریم های موجود تلاش هایی جهت گام برداشتن در این زمینه و استفاده از امکانات روز دنیا در حوزه فیزیک ذرات بنیادی رخ داده که می توان به گسترش همکاری علمی ایران با کشورهایی نظیر ایتالیا و فرانسه در حوزه فیزیک ذرات اشاره کرد. ارتباطات مجموعه های دانشگاهی و پژوهشی کشور با دیگر کشورها به عنوان مثال حضور محققان ایرانی در برنامه های مرکز ICTP (مرکز فیزیک نظری بین المللی) در کشور ایتالیا، پروژه 'سرن' و مجموعه 'سزامی' موید این واقعیت است. پروژه سزامی (SESAME) طرح مشترک بین ایران و کشورهای منطقه با هدف ساخت یک شتاب دهنده سینکروترون (ماشین عظیم تولید پرتو ایکس با فرکانس قابل تنظیم) جهت استفاده در مصارف علمی است که در کشور اردن استقرار دارد.
شتاب دهنده ذرات چیست؟
شتابدهنده، دستگاهی است که در آن ذرّات باردار مانند ذرات بنیادی، هسته اتم‌ها یا اتم‌های یونیزه شده به وسیلهٔ میدان‌های الکتریکی یا مغناطیسی تا سرعت‌های بسیار زیادی شتاب‌داده می‌شوند به‌طوری‌که سرعت بسیاری از آنها، حتی به سرعت نور نزدیک می شود. لازم به ذکر است که در حال حاض بزرگترین شتابدهنده در جهان در مرکز پزوهشی سرن قرار دارد. شتاب‌دهنده‌ها اصولاً به دو دسته خطی و دایره‌ای تقسیم می‌شوند. مشهورترین شتاب‌دهنده‌های خطی، لیناک و شتابدهنده واندگراف هستند، و در بین شتاب‌دهنده‌های دایره‌ای می توان به بتاترون، سیکلوترون و سنکروترون اشاره کرد.
سینکروترون ها از نتایج علوم مهندسی پیشرفته محسوب می شود و کاربرد گسترده ای در علم فیزیک ذرات دارند. این نوع شتاب دهنده هادر زمینه‌های علمی از جمله فیزیک، پزشکی، محیط زیست و کشاورزی کاربردهای گسترده ای دارد.
تلاش های ایران برای ساخت شتاب دهنده
تا کنون در ایران با استفاده از کدهای پیشرفته محاسباتی تنها شبیه سازی آنچه که در یک سینکروترون رخ می دهد امکان پذیر بوده است. این کدهای محاسباتی برای شبیه سازی واکنش های هسته ای در رآکتورهای هسته ای، شتاب دهنده های ذرات و ... به کار گرفته شده و از بین آنها می توان به کدهایی نظیر MCNP، GATE و غیره اشاره کرد. در کنار همه تلاش های صورت گرفته در جهت برقراری ارتباط با مراکز علمی به روز دنیا و انجام مطالعات تئوری در حوزه فیزیک ذرات، طرح ملی چشمه ی نور ایران برای طراحی و ساخت یک سینکروترون نسل چهارم نکته ای حائز اهمیت است. چشمه‌ی نور ایران، آزمایشگاهی بزرگ‌مقیاس با پیشرفته‌ترین فناوری‌های روز دنیاست که در زمینی به وسعت پنجاه هکتار در نزدیکی شهر قزوین در حال طراحی و ساخت است. در قلب این مجموعه یک شتابگر سنکروترونی وجود دارد که پرتوهای بسیار درخشنده نور با ویژگی‌های مطلوب و خاص برای کاربردهای پژوهشی تولید می‌کند. این پرتوها به سمت آزمایشگاه‌هایی ویژه (باریکه‌خط‌‌ها) هدایت می‌شوند تا به کمک تکنیک‌های گوناگون تصویربرداری و ساختارشناسی اتمی و مولکولی، پژوهش بر روی نمونه‌های مورد آزمایش را ممکن سازد.
در نهایت چنانچه به واسطه رشته تحصیلی خود و یا حتی علاقه شخصی به دنبال شبیه سازی واکنش های هسته ای در زمینه های مختلف فیزیک ذرات و یا مهندسی هسته ای هستید با گروه علمی آموزشی الگوریتم اول همراه باشید.
